Το κρατος εγγυητης στο δικαιωμα της εργασίας. Ρ.Αντωνοπούλου

Η Ράνια Αντωνοπούλου είναι Senior Scholar στο Ινστιτούτο Οικονομικών Levy του Κολεγίου Bard στη Νέα Υόρκη και ειδικός σύμβουλος στο Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών.

"Οι μεγάλες οικονομικές κρίσεις συνοδεύονται πάντα από καταστροφικά μεγάλες περιόδους ανεργίας, οι οποίες, παρεμπιπτόντως, συνεχίζουν να υφίστανται για 7 έως 10 χρόνια ακόμα και μετά την ανάκαμψη των οικονομιών"

 

 "Η φιλοσοφία του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς και του μη παρεμβατισμού είναι καθαρή ανοησία. Το κράτος δεν έπαψε ποτέ να παρεμβαίνει στην οικονομία και να αποτελεί μοχλό οικονομικών αλλαγών. Το καυτό ερώτημα είναι προς ποια κατεύθυνση ενεργοποιείται το κράτος" προσθέτει η κ. Αντωνοπούλου.

Με δεδομένο το γεγονός ότι η οικονομική δραστηριότητα στην Ελλάδα συρρικνώνεται σταθερά σε ετήσια βάση για τουλάχιστον τα τελευταία τέσσερα χρόνια, οι προοπτικές απασχόλησης δεν θα μπορούσαν παρά να είναι άκρως αποθαρρυντικές. Τα προγράμματα λιτότητας δεν έχουν λειτουργήσει ποτέ, πουθενά στον κόσμο. Στη Λατινική Αμερική αναφέρονται στην εμπειρία που βίωσαν με τις πολιτικές λιτότητας ως η «χαμένη δεκαετία», που στην πραγματικότητα ήταν εικοσαετία.

Οι μεγάλες οικονομικές κρίσεις συνοδεύονται πάντα από καταστροφικά μεγάλες περιόδους ανεργίας, οι οποίες, παρεμπιπτόντως, συνεχίζουν να υφίστανται για 7 έως 10 χρόνια ακόμα και μετά την ανάκαμψη των οικονομιών. Αυτό είναι ένα φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί ευρέως όποτε προκύπτουν έντονες οικονομικές κρίσεις. Για την Ελλάδα τού σήμερα, συνεπώς, όπου ο ένας στους δύο νέους είναι άνεργος, αυτό σημαίνει ότι πολλοί άνεργοι ηλικίας 25 ετών δεν θα έχουν καμία προοπτική, στατιστικά μιλώντας, να βρουν θέση εργασίας τουλάχιστον έως το τριακοστό πέμπτο έτος της ηλικίας τους. Στο πλαίσιο αυτό της πρόγνωσης, και λαμβάνοντας υπόψη τα βαθιά δομικά/διαρθρωτικά προβλήματα παραγωγής της ελληνικής οικονομίας, δεν πρέπει να περιμένουμε ότι ο ιδιωτικός τομέας μπορεί να είναι σε θέση να διαχειριστεί το τεράστιο πρόβλημα της ανεργίας στη χώρα. Πρέπει να γίνει βαθιά κατανοητό ότι ο ρόλος του κράτους στην άμεση δημιουργία θέσεων απασχόλησης είναι καταλυτικής σημασίας και για την ανάκαμψη της οικονομίας και για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Η φιλοσοφία του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς και του μη παρεμβατισμού είναι καθαρή ανοησία. Το κράτος δεν έπαψε ποτέ να παρεμβαίνει στην οικονομία και να αποτελεί μοχλό οικονομικών αλλαγών. Το καυτό ερώτημα είναι προς ποια κατεύθυνση ενεργοποιείται το κράτος. Για να στηρίξει την εθνική οικονομία, την απασχόληση και τη γενική ευημερία ή μόνο μερικά, συγκεκριμένα οικονομικά συμφέροντα; Όταν η Μάργκαρετ Θάτσερ διέλυσε τη βιομηχανία εξόρυξης άνθρακα στη Βρετανία, με απώτερο σκοπό τη διάλυση ενός παραδοσιακά ισχυρότατου εργατικού συνδικάτου, είχαμε περίπτωση κρατικού παρεμβατισμού. Ο τρόπος με τον οποίον το κράτος στην Ιαπωνία στήριξε την εγχώρια αυτοβιομηχανία και τον τομέα της τεχνολογίας πληροφοριών αποτελούσε επίσης περίπτωση κρατικού παρεμβατισμού. Τα παραδείγματα είναι άπειρα. Και όταν μια οικονομία βρίσκεται σε ύφεση, ο μοναδικός φορέας που είναι σε θέση να οδηγήσει στην ανάκαμψη είναι το ίδιο το κράτος.

Αυτό που χρειάζεται η χώρα είναι μια ελληνική εκδοχή του New Deal, εστιασμένη κυρίως στην κοινωνική εργασία - μια στρατηγική βραχυπρόθεσμης και μεσοπρόθεσμης απασχόλησης. Το κράτος είναι ο μόνος θεσμός που μπορεί να λειτουργήσει ως εργοδότης της έσχατης προσφυγής. Τα επιδόματα ανεργίας φυσικά και βοηθούν, αλλά δεν επαρκούν. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε δυναμικά τα ζητήματα της εισοδηματικής ανάγκης, αλλά και των ψυχολογικών επιπτώσεων που προκαλούν η ανεργία και η αίσθηση της αναγκαστικής αδράνειας. Έχουμε ήδη δει πολλά σημάδια προειδοποίησης αυτών των επιπτώσεων, αλλά δεν έχει υπάρξει ακόμη ένας επαρκής διάλογος για τις πολιτικές επιλογές όσον αφορά τη βραχυπρόθεσμη και μεσοπρόθεσμη απασχόληση.

Υποστηρίζω σθεναρά ότι το κράτος πρέπει να είναι ο εγγυητής στο «δικαίωμα στην απασχόληση» και ότι πρέπει να αναλαμβάνει χρέη εργοδότη έσχατης προσφυγής και εγγυημένης απασχόλησης. Για να είναι αποτελεσματικές αυτές οι πολιτικές, θα πρέπει να δημιουργούν θέσεις εργασίας, αλλά, ταυτόχρονα, τα προγράμματα εργασίας θα πρέπει να ανταποκρίνονται στις τοπικές ανάγκες και να έχουν δομή ευρείας συμμετοχής από τα κάτω προς τα πάνω, από γειτονιά σε γειτονιά, από κοινότητα σε κοινότητα, με την ενεργό συμμετοχή και των πολιτών και των θεσμικών οργάνων που ιστορικά έχουν επικεντρωθεί σε ζητήματα απασχόλησης.

Στη σύγχρονη εποχή, ο κύριος πρεσβευτής της εγγυημένης απασχόλησης είναι ο Χάιμαν Μίνσκυ, ο οποίος διετέλεσε για πολλά χρόνια ως Ανώτατος Μελετητής του Ινστιτούτου Οικονομικών Levy. Όταν άκουσα για πρώτη φορά τις ιδέες του Μίνσκυ για το κράτος ως εργοδότη έσχατης προσφυγής, δύο διαφορετικές γνωστές διεθνείς εμπειρίες μου ήρθαν στο νου: η περίοδος του New Deal κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης στις ΗΠΑ και μια πρόσφατη πρωτοβουλία στην Ινδία που είναι γνωστή ως ο Νόμος της Εγγυημένης Αγροτικής Απασχόλησης. Αλλά να πούμε αρχικά τι είναι η πολιτική του εργοδότη της έσχατης προσφυγής. Πρώτα από όλα είναι ένας αυτόματος σταθεροποιητής. Επικεντρώνεται στις δαπάνες, που στοχεύουν στη δημιουργία προσωρινών θέσεων εργασίας, όταν ο ιδιωτικός τομέας αδυνατεί να δημιουργήσει ικανοποιητικό αριθμό θέσεων εργασίας.
Προσφέρει χαμηλό μισθό, αλλά μέσα στο νόμιμο πλαίσιο, και προσπαθεί να δώσει ώθηση στη μηχανή της ανάπτυξης μέσω της τόνωσης της ζήτησης. Όλες οι οικονομίες εξαρτώνται από τη ζήτηση.

Αλλά, στη συγκεκριμένη περίπτωση, η ζήτηση είναι στοχευμένη. Τα οικονομικά και κοινωνικά αποτελέσματα μιας πολιτικής για την τόνωση της οικονομίας από κρατικές δαπάνες στον στρατιωτικό εξοπλισμό είναι διαφορετικές, για παράδειγμα, από τις δαπάνες σε παιδικούς σταθμούς ή για τη δημιουργία και τη συντήρηση έργων υποδομής. Όταν προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε την εξαθλίωση της μακροχρόνιας ανεργίας, σημασία έχει ποιος επωφελείται από τις κρατικές τονωτικές ενέσεις στην οικονομία. Χρειαζόμαστε πολιτικές που υποστηρίζουν, πρωταρχικά, το εισόδημα των χαμηλόμισθων εργαζομένων. Αλλά όχι μόνο. Η πολιτική του εργοδότη της έσχατης προσφυγής διασφαλίζει ότι οι δαπάνες καταλήγουν στα χέρια των μακροχρόνια ανέργων. Αποτελεί εγγυημένη απασχόληση με την έννοια ότι αν ο ιδιωτικός τομέας δεν μπορεί να παρέχει επαρκή απασχόληση, το κράτος παρεμβαίνει για να καλύψει το έλλειμμα στην απασχόληση. Εάν ένα άτομο επιθυμεί και μπορεί να εργαστεί, και δεν μπορεί να βρει δουλειά, το κράτος τού προσφέρει μια θέση απασχόλησης με χαμηλό σχετικά επίπεδο μισθού σε έργα που είναι κοινωνικά χρήσιμα και άκρως απαραίτητα.

To New Deal θεσπίστηκε από την κυβέρνηση Ρούζβελτ και απετελείτο από σειρά σημαντικών μέτρων για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της Μεγάλης Ύφεσης: πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της δημόσιας στέγασης για τα λιγότερο προνομιούχα μέλη της κοινωνίας, τη δημιουργία ενός συστήματος σύνταξης γήρατος και μια ποικιλία προγραμμάτων δημόσιων έργων, που κατέληξαν να απασχολούν πάνω από 15 εκατομμύρια ανθρώπους, με το κράτος να ενεργεί ως εργοδότης έσχατης προσφυγής.

Στην Ινδία υπάρχει ένα άλλο καταπληκτικό παράδειγμα του κράτους ως εργοδότη της έσχατης προσφυγής. Το κράτος, μετά από εκστρατεία πολλών ετών από λαϊκές οργανώσεις, ενέταξε στο Σύνταγμα της χώρας το δικαίωμα στην απασχόληση. Το κράτος παρέχει εγγυημένη απασχόληση διάρκειας 100 ημερών σε όλες τις αγροτικές περιοχές -διότι πάσχουν από εποχιακή ανεργία- ανά έτος για κάθε νοικοκυριό που έχει ανάγκη από εργασία. Οι δήμοι είναι υποχρεωμένοι να έχουν διαθέσιμα έργα για να απασχολούν τους ανθρώπους που έχουν άμεση ανάγκη από εργασία. Εάν οι ΗΠΑ και η Ινδία μπορούν να το κάνουν, δεν βλέπω τον λόγο γιατί να μην μπορούμε εμείς να το κάνουμε.

Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές αυτή της προσέγγισης. Στη Χιλή, για παράδειγμα, χώρα με εισόδημα μεσαίου επιπέδου, υπάρχει μια πολική όπου όταν η ανεργία υπερβεί τον μέσο όρο των τριών προηγούμενων μηνών, το πρόγραμμα άμεσης απασχόλησης ενεργοποιείται αυτομάτως. Η Σουηδία και η Αυστραλία έχουν τις δικές τους εκδοχές. Ένα πρόγραμμα άμεσης απασχόλησης ενεργοποιήθηκε και στην Αργεντινή, στα μέσα της μεγάλης κρίσης το 2002. Σε ένα χρόνο, πάνω από 2 εκατομμύρια άτομα είχαν εμφανιστεί έτοιμα να συμμετάσχουν στα προγράμματα άμεσης απασχόληση. Τα προγράμματα αυτά εξυπηρέτησαν τη χώρα πολύ καλά και συνεισέφεραν σημαντικά στην ανάκαμψη της οικονομίας που ακολούθησε τα επόμενα τρία χρόνια. Στην Ελλάδα χρειαζόμαστε άμεσα ένα τέτοιο πρόγραμμα.